काठमाडौँ । जलवायु परिवर्तनको उग्र रुप हो ग्लोबल वार्मिङ अर्थात् पृथ्वीको औसत तापक्रममा बृद्धि हुनु, हाल विश्वभरका देशहरूले सामना गर्नुपर्ने मुख्य वातावरणीय चुनौतीहरुमध्ये एक हो । हिमालयको फेदमा अवस्थित एउटा सानो अनि सुन्दर देश नेपाल जो जलवायु परिवर्तनको प्रभावबाट अकारण नै अछुतो छैन । यहाँको अद्वितीय भौगोलिक संरचना, जलवायु विविधता, र पर्यावरणीय संवेदनशीलता यस प्रभावको चपेटामा परेका छन् । यस लेखमा, नेपालमा जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरू, चुनौतीहरू र सम्भावित समाधानहरूको बिषयमा चर्चा गरिने छ
नेपालमा जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरू
नेपालमा जलवायु परिवर्तनका प्रभाव, विभिन्न क्षेत्रमा देखापर्न थालेका छन् । छोटो समयमा अधिक बर्षा यानेकि बादल फाट्ने (Cloudburst) भनेको एक प्रकारको प्राकृतिक विपत्ति हो जसमा धेरै ठूलो वर्षा एकदमै छोटो समयमा हुने गर्दछ । यसले गर्दा बाढी र पहिरो जस्ता समस्या निम्तिन सक्छन् ।
तापक्रम बृद्धिको कारण, पहाडी क्षेत्रहरूमा हावाको उचाई बढ्ने क्रममा पानीका वाष्पहरू चिसिएर सघन हुन्छन् र भारी वर्षा हुन्छ । जव पृथ्वीको सतह धेरै तातिन्छ, तातो हावा माथिल्लो वायुमण्डलमा उठ्छ र चिसिएर वर्षा हुन्छ । जब यो प्रक्रिया तीव्र हुन्छ, तब बादल फाट्ने घटना हुन्छ । जलवायु परिवर्तनले गर्दा मौसमको अवस्था अस्थिर बन्न सक्छ, जसले गर्दा एकैचोटि अत्यधिक वर्षा हुने सम्भावना बढ्छ ।
प्रभावहरू
१. कम समयमा धेरै पानी परेपछि नदी, खोल्साहरूले पानीको बहाव थेग्न नसकेर बिनाशक बाढी आउँछ ।
२. सयौं बर्षदेखि बर्षायाममा समेत पानी नबगेका खोल्सीका अवशेषहरुलाई मानव प्रयोजनको माध्यम वनाईदा वा रुख बिरुवा उम्रिएर बहाव रोकिने अवस्था सिर्जना भएको अधिकांंश स्थानहरूमा यस्ता बाढी गाउँ पसेर मानवीय क्षती समेत भएका उदाहरणहरु छन् ।
नेपालमा बादल फाट्ने घटना : नेपाल जस्तो पहाडी देशमा बादल फाट्ने घटना सामान्यजस्तै भइसकेको छ । विशेष गरी हिमाली र पहाडी क्षेत्रमा, मनसुनको समयमा बादल फाट्ने घटना देख्न सकिन्छ । उदाहरणका लागि, “२०७८” सालको मनसुनमा सिन्धुपाल्चोकको मेलम्ची क्षेत्रमा बादल फाट्दा ठूलो क्षति भएको थियो ।
यसरी, बादल फाट्ने घटना जलवायु परिवर्तनको कारण पनि बढ्न सक्छ र यसप्रति सचेत रहनु आवश्यक भइसकेको छ । सरकार र स्थानीय समुदायले यस प्रकारका घटनाबाट बच्न र प्रभावलाई कम गर्न विभिन्न तयारी र उपायहरू अपनाउनु आवश्यक छ । यसर्थ पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा एकीकृत सुरक्षित आवास योजना र तराईमा हाई फ्लडिङ लेभल (High Flooding Level) को मापदण्ड तैयार गरी आवास निर्माण गर्ने ब्यबस्था मिलाइनु पर्दछ ।
केही दिन अघि सोलुखुम्बुको थामेमा आएको बाढीको मुख्य कारण पनि जलवायु परिवर्तनकै चपेटा भन्दा कुनै अत्युक्ति नहोला । यहाँको वातावरणीय, आर्थिक र सामाजिक क्षेत्रमा यसले गम्भीर चुनौतीहरू प्रस्तुत गरिसकेको छ ।
१. स्नोलाईन माथी जानू यानेकी हिमाल पग्लिनु
हिमनदीहरू नेपालका मुख्य जलस्रोतहरू हुन् । ग्लोबल वार्मिङका कारण तापक्रममा बृद्धि हुँदै जाँदा, यी हिमनदीहरू तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन् । आज भन्दा ४० बर्ष पहिले हिउँद या बर्षा याममा जुन सतहसम्म हिउँ देखिन्थ्यो ? त्यो स्नोलाईन धेरैमाथि सरेको छ । यसरी तिव्र गतिले हिमाल पग्लिदा, ग्लेशियर तालहरूको विस्तार र बाढीको सम्भावना बढाएको छ, जसले भविष्यमा मानव जीवन र सम्पत्तिलाई अवस्य खतरा पुर्याउँँदैछ ।
२. मौसममा परिवर्तन र अनियमितता
नेपालमा मौसमी परिवर्तनहरू जस्तै अनियमित वर्षा, खडेरी र हिमपात देखिएको छ भने बर्षायाममा अत्यधिक गर्मी र जाडो याममा अधिक जाडो हुन सुरु गरेको नेपालमा समेत अनुभूत गर्न थालिसकिएको छ । यसले कृषि उत्पादनमा प्रतिकूल असर पुर्याएको छ, जसको कारण खाद्य सुरक्षा र किसानहरूको जीविकामा खतरा उत्पन्न भएको छ ।
जलवायु परिवर्तनले मौसमका नमूनाहरूलाई परिवर्तन गरिरहेको छ, जसका कारण जाडो मौसममा झनै चिसो अनुभव भइरहेको छ । यो सामान्यतया “ध्रुवीय भँवर” (Polar Vortex) को प्रभावसँग सम्बन्धित छ, जुन जलवायु परिवर्तनले झन् अस्थिर बनाइरहेको छ ।
जलवायु परिवर्तन र ध्रुवीय भँवरको सम्बन्ध
१. आर्कटिक वार्मिङ – आर्कटिक क्षेत्रमा तापक्रम वृद्धिले आर्कटिक समुद्री बरफ पग्लाउँदैछ । यसले आर्कटिक वार्मिङलाई बढावा दिन्छ, जसले ध्रुवीय भँवरको संरचनालाई कमजोर बनाउँछ र चिसो हावा दक्षिणतिर फैलन्छ ।
२. जेट स्ट्रीमको असर – जेट स्ट्रीम, जुन उच्च वायुमण्डलीय हावा हो, जलवायु परिवर्तनका कारण कमजोर र अस्थिर बन्न सक्छ । कमजोर जेट स्ट्रीमले ध्रुवीय भँवरको चिसो हावालाई दक्षिणतिर ल्याउँछ, जसले गर्दा मध्य-अक्षांशका क्षेत्रमा असामान्य चिसो अनुभव गरिन्छ ।
३. असामान्य मौसमी अवस्थाहरु – जलवायु परिवर्तनले मौसमका अवस्थाहरुलाई असामान्य बनाउन सक्छ, जसले गर्दा चिसो मौसम लामो समयसम्म रहने र अधिक तीव्र हुन सक्ने संभावना हुन्छ ।
२०२४ मा जलवायु परिवर्तनको कारणले विश्वभर तापक्रममा महत्वपूर्ण वृद्धि भएको पाइएको छ। यो वर्षको पहिलो ६ महिनामा, पृथ्वीको औसत सतह तापक्रम सन् १९०१-२००० को औसतभन्दा १.२९°C माथि पुगेको छ । यो वृद्धि विशेषगरी दक्षिण अमेरिका, दक्षिणपूर्व एशिया, उत्तर अफ्रिका र पश्चिमी युरोपमा अत्यधिक भएको छ ।
उत्तरी गोलार्धमा यो वृद्धि विशेष रुपमा उच्च रहेको छ, जहाँ तापक्रम १.५६°C भन्दा बढी भएको छ । उत्तरी अमेरिकामा मात्र यो तापक्रम १.५४°C भन्दा माथि छ, जुन चारौं उच्चतम तापक्रम हो ।
यो तापक्रम वृद्धिले धेरै नकारात्मक प्रभावहरू निम्त्याएका छन, जसमा अत्यधिक गर्मीका लहरहरू, बाढी, र जंगलमा आगलागीहरू समावेश छन् ।
प्रभावहरु
१. स्वास्थ समस्या : तापक्रममा भएको असामान्य वृद्धिले वातावरणमा ब्याक्टेरिया फैलिने उपयुुक्तताको आधारमा मलेरिया, डेंंगु जस्ता रोगको सङ्क्रमण तिव्र हुने गर्दछ भने असामान्य तवरले स्वासप्रस्वासका रोगीहरुको वृद्धि हुने समेत गर्दछ । तिव्र चिसोको कारण हाइपोथर्मिया र स्वासप्रस्वास समस्या समेत अधिक बढ्न सक्छ ।
२. पूर्वाधारमा प्रभाव : चिसो मौसमले सडक, बिजुली आपूर्ति, र अन्य पूर्वाधारलाई क्षति पुर्याउन सक्छ ।
३. पानीका स्रोतहरूको संकट : जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालका विभिन्न क्षेत्रहरूमा पानीको स्रोतहरू सुक्दै गएका छन् । यसले ग्रामीण क्षेत्रका जनतालाई पानीको अभावको सामना गराउन बाध्य पारेको छ ।
४. जैविक विविधतामा असर : नेपाल जैविक विविधतामा धनी देश हो, तर ग्लोबल वार्मिङका कारण यसमा प्रतिकूल असर पर्न थालेको छ । विभिन्न प्रजातिका वनस्पति र जनावरहरूको अस्तित्व संकटमा परेको छ, जसले समग्र सन्तुलनलाई असर पुर्याउन सक्छ ।
चुनौतीहरु
नेपालले ग्लोबल वार्मिङका कारण उत्पन्न चुनौतीहरूलाई सामना गर्नुपर्ने छ । यी चुनौतीहरूलाई समाधान नगरेमा देशको विकास, पर्यावरणीय सन्तुलन, र जनजीवनमा नकारात्मक प्रभाव पर्न सुरु हुनेछन् ।
१. वातावरणीय सन्तुलनको संरक्षण : ग्लोबल वार्मिङका कारण उत्पन्न हुने वातावरणीय असन्तुलनले विभिन्न प्राकृतिक आपदाहरूको सम्भावना बढाएको छ । नेपालजस्तो पहाडी र पर्यावरणीय रूपमा संवेदनशील देशका लागि यो गम्भीर चिन्ताको विषय हो ।
२. आर्थिक विकासमा यसका असरहरु : मौसम परिवर्तन र प्राकृतिक स्रोतहरूको अभावले नेपालको आर्थिक विकासमा प्रतिकूल असर पारिरहेको छ । मुख्यतः कृषि र पर्यटन जस्ता क्षेत्रहरूमा प्रत्यक्ष प्रभाव परेको छ, जसले देशको समग्र आर्थिक विकासलाई अवरुद्ध गर्न सक्छ ।
३. सामाजिक प्रभाव : प्राकृतिक स्रोतहरूको संकट, खाद्य असुरक्षा र आपदाहरूको जोखिमले समाजमा अस्थिरता र असमानता बढाउन सक्छ । यसले गरिबी, पलायन, र सामाजिक विभाजनको समस्या निम्त्याउन सक्छ ।
समाधानहरूका उपायहरु
ग्लोबल वार्मिङको चपेटाबाट हाम्रो मुलुकलाई जोगाउन र चुनौतीहरूलाई समाधान गर्न विभिन्न कदमहरू चाल्नुपर्नेछ । यी कदमहरू पर्यावरणीय, आर्थिक र सामाजिक सन्दर्भमा सन्तुलित र दीर्घकालीन हुनुपर्छ ।
१. नवीन ऊर्जाको प्रवर्धन : नेपालले जलविद्युत र सौर्य ऊर्जा जस्ता स्वच्छ र नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको उपयोगलाई प्रवर्धन गर्नुपर्छ । यसले कार्बन उत्सर्जनलाई कम गर्न मद्दत पुर्याउँछ र वातावरणीय सन्तुलनलाई समर्थन गर्दछ ।
२. जैविक विविधताको संरक्षण : नेपालको जैविक विविधता र पर्यावरणीय सन्तुलनलाई संरक्षण गर्न ठोस योजनाहरुको आवश्यक्ता छन् । यसमा संरक्षित क्षेत्रहरूको विस्तार, वन्यजन्तु संरक्षण र जैविक विविधताको अध्ययन र निगरानी प्रणालीको सुधार समावेश गर्नुपदर्छ ।
३. सुधारित कृषि प्रविधिहरूको प्रयोग : मौसम परिवर्तनका कारण प्रभावित कृषि क्षेत्रमा सुधार गर्नका लागि नेपालले आधुनिक कृषि प्रविधिहरू र नवीनतम विधिहरूको प्रयोगलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । यसले कृषकहरूलाई उत्पादनशीलता बढाउन र मौसमको अनियमिततासँग सामना गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।
४. जल व्यवस्थापन र संरक्षण : नेपालले जल स्रोतहरूको संरक्षण र पुनःस्थापना गर्न प्रभावकारी जल व्यवस्थापन प्रणालीको विकास गर्नुपर्छ । वर्षा याममा पानीको संरक्षण, भूमिगत जल पुनःभरण, र जल स्रोतहरूको दीर्घकालीन उपयोग गर्न ठोस रणनीतिको आवश्यक्ता छ ।
५. शिक्षा र जनचेतना : जनतालाई ग्लोबल वार्मिङ र वातावरणीय संरक्षणको महत्त्वबारे शिक्षित गर्नु र सचेत बनाउनु आवश्यक छ । यसले स्थानीयस्तरमा वातावरणीय संरक्षणको पहल र व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन मद्दत पुर्याउँछ ।
६. कार्बन ट्रेड (Carbon Trade) : ग्रीनहाउस ग्यास उत्सर्जनलाई सीमित गर्न र जलवायु परिवर्तनलाई नियन्त्रण गर्न बनाइएको प्रणाली हो कार्वन ट्रेड । यसले प्रदूषण गर्ने कम्पनीहरूलाई निश्चित मात्रामा कार्बन उत्सर्जन गर्ने अनुमति दिन्छ र यदि उनीहरूले त्यो सीमा नाघे भने उनीहरूले अरू कम्पनीहरूबाट कार्बन क्रेडिट किन्नु पर्छ जसले आफ्नो अनुमतिभन्दा कम कार्बन उत्सर्जन गरेका छन् ।
नेपालमा कार्बन ट्रेडको अवस्था
नेपाल जस्ता विकासशील देशहरूको लागि कार्बन ट्रेडिङले वित्तीय लाभका साथसाथै वातावरणीय संरक्षणको अवसर पनि दिन्छ । नेपालको कार्बन ट्रेडिङसँग सम्बन्धित प्रमुख पहलहरू यस प्रकार छन् :
१. रेड प्लस (REDD+) पहल : नेपालले वन संरक्षण, वन व्यवस्थापन र वन पुनःस्थापनाका लागि REDD+ (Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation) कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आएको छ । यसले वन क्षेत्रमा कार्बन सञ्चित गरेर उत्सर्जन कम गर्न मद्दत गर्दछ र यसबाट उत्पन्न कार्बन क्रेडिट अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बेच्न सकिन्छ ।
२. क्लिन डेभलपमेन्ट मेकानिजम (CDM) : नेपालले क्लिन डेभलपमेन्ट मेकानिजम (CDM) अन्तर्गत साना जलविद्युत् परियोजनाहरू, बायोग्यास परियोजनाहरू र अन्य नवीकरणीय ऊर्जा परियोजनाहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ । यसबाट उत्पन्न कार्बन क्रेडिटहरू अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बेचेर आय आर्जन गर्न सकिन्छ ।
३. वन योजना र सामुदायिक वनहरू : सामुदायिक वनहरूको संरक्षण र व्यवस्थापनले पनि कार्बन सञ्चयनमा योगदान पुर्याउँछ । यसले वन संरक्षणबाट कार्बन क्रेडिट उत्पन्न गर्न सकिन्छ, जसले ग्रामीण समुदायहरूलाई वित्तीय लाभ प्रदान गर्न सक्छ ।
४. चुनौतीहरू : नेपालमा कार्बन ट्रेडिङको लागि नीति तथा कानूनी संरचनाको स्पष्टता, कार्बन क्रेडिटको बजार मूल्य निर्धारण र यससँग सम्बन्धित विभिन्न प्रशासनिक प्रक्रियाहरूमा सुधार आवश्यक छ । साथै अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा कार्बन क्रेडिट बेच्नको लागि आवश्यक जनशक्ति र प्राविधिक ज्ञानको कमी पनि चुनौती मान्न सकिन्छ ।
निष्कर्ष
मौज्दात जलवायु परिवर्तनको कारक बिश्वका समृद्ध औद्योगिक राष्ट्रहरु हुन् । तथापि जलवायु परिवर्तनको चपेटामा परिरहेको नेपालले आफ्नो प्राकृतिक सम्पत्ति, नागरिकको ज्यान र भविष्यलाई जोगाउन दीर्घकालीन समाधानहरू अपनाउनुपर्छ । यसका लागि सरकार, नागरिक समाज र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको सहकार्य आवश्यक छ ।
नेपालले यदि यथाशीघ्र ठोस कदम चाल्यो भने ग्लोबल वार्मिङको चुनौतीहरूलाई अवसरमा परिवर्तन गर्न सकिन्छ । जलवायु परिवर्तनलाई रोक्न, वातावरणीय सन्तुलनलाई संरक्षण गर्न र देशको समृद्धि सुनिश्चित गर्न हामी सबैलाई मिलेर काम गर्नुपर्ने समय आइसकेको छ । भविष्यमा एक समृद्ध, हरित र टिकाउ नेपाल निर्माण गर्ने लक्ष्यमा हामीले आजको कर्तव्य निर्वाह गर्नुपदर्छ ।
लेखक सिरीजंघा-१ सिनाम, ताप्लेजुङ निवासी ईन्जिनियर वीरेन्द्र श्रेष्ठ लोकपप विधाका पूर्वका चर्चित गायक समेत हुन् । लामो समयदेखि जलविद्युतको विकास निर्माणमा संलग्न हस्ती बरिष्ठ ईन्जिनियर श्रेष्ठ मुलुक समृद्धताको लागि आफ्ना अनेकन फाइदाहरुलाई त्यागेर अनवरत मुलुकको सेवामा लागी परेका छन् । समाज सेवालाई निकै बढावा दिंदैछन् ।
यो पनि पढ्नुहोस्
के नेपालले सन् २०३५ सम्ममा २८५०० मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्न सक्छ ?
पृथ्वी जयन्ती र क्रान्तिको सार
ताप्लेजुङको विकासको लागि इन्जिनियर वीरेन्द्रले देखे यस्तो सपना
नेपालका राजनीतिक दलको बिरासत अनि आजको आवश्यकता
नेपालका राजनीतिक दलप्रति जनताको दृष्टिकोण
प्राकृतिक विपद् र नेपालको अवस्था
आकाशिँदो मूल्यवृद्धि भित्रका शालिन नेपाली जनता
